idammen
azul | discours | presse | tirugza | discographie | tudert | tugheesht | yugerten | idammen | ulash_smah | neckk | izen



"Je dirais au gendarme qui a vidé son arme sur moi ceci : " Pourquoi m'avoir handicapé à vie alors que j'étais désarmé, les mains en l'air et porteur d'un message de paix ?". Ce même gendarme peut-il comprendre aujourd'hui qu'à l'époque où l'Etat faisait la chasse aux véritables démocrates, ce même Etat préparait consciemment ou inconsciemment l'arrivée de l'intégrisme, avec la bénédiction
de Chadli Bendjedid ? Les résultats désolants sont là pour confirmer le chaos. N'est-ce pas Chadli qui a libéré Chebouti, la tête pensante actuelle du MIA? N'a-t-il pas négocié la cohabitation avec l'ex FIS ? Quant au gendarme, je ne lui souhaite à aucun moment de faire la traversée de mon désert. Dieu me rendra justice, car la justice des hommes a malheureusement choisi le chemin de l'exil. (Matoub Lounès - Liberté 30 décembre 1992)

Is e beddelegh assa? E seqsagh iman ènew attas en tikkeele seg u ass 'eg edd e effeghegh jahennama. Yah! E beddelegh! Ig ne eddere mraw ed semmus en eu ässen aguns en u mnughjef, ar ette etteye el-mut 'eg te segaewen, ur ne zmère ara ad ur ne beddele. El-film en u kafal dee ye zrreye 'eg u qerru ènew ku tikkeelt, es te kridtt ed war-a-sirem enes.
Seg u ass en u sderfey aey te beddele te ghara enew. E ellèegh zik dee e ette qellêqegh attas, masha tura, ee ette aleyen èyi idammen ugar. Ckra en tikkeele, ur e zmèregh ad e amezsegh iman ènew, ur e zmèregh ad e èssènegh akw ayen e skêregh. Ckra en tikkeele, zmeregh ad e naghegh... Ur dee e ette ackeyegh ar adday ye zreye el-hal, ar ig e skeregh ckra en u zgal. Ur e xesegh ad e ènnèegh is e erèegh ad e aseyegh a beckidt ar e neqqeegh el-ghashi. Uhu! Ckra yadten! Es u medya, ee ette aleyen èyi idammen bla essebba, zun ye zdeghe deg-i ckra yadten. Yiwen Lounes e edderegh èdes tlata-u-tlatin en i seggwasen, yiwen yadten, a berraniy fell-i, ye ellee deg-i seg u ass en u sderfey ènew.
Ur ezserèegh ara I zgalen akw e skeregh ässen enni, accku a frah dee a mezwaru. Ur dee ye xewwu u xam ènew es medden. Ta meghra ku-ass, a frah en te mlalitt en te familt akwed i meddäkkweele ènew. Ar e ette amezsegh ti braten en u kbal seg te segaewen akw en te muret. E edderegh ckra en eu ässen ghef u signa. Meqqar e ädtenegh, anect-agi dee te msetlaewen en medden ete esse frehe èyi attas. I megraden edd ey effeghen 'eg I ghmisen I ghelnawen ed I graghlanen ee efckeen èyi tixitert. I megraden agi ee egguten attas, itsen degsen esse rgigen ule ènew, e äckeyegh dee temghwer. Ete rnue deg-i te zmert, ar e ette alsegh ie te nfousen fell-i ey ekkeen ässen en u kafal. Ar e sawêlegh ghef GIA ed te zmert enes. Ar e sawêlegh attas. Masha, ass 'eg e ellèegh ghas neckk, dee e ette rweyent te ghawsaewen. I meddäkkweele ènew ee eqqêren lazem ad e effeghegh Leqbayel. Ger-i ed ixfe ènew, e essenegh is ad e eqqimegh 'eg te muret, masha ur ezserèegh ara. Ta muret ènew ed ighrem ènew, nutni dee i zsueren ènew. E essenegh is e zmeregh ad e edderegh tudert ey lhuen ger te familt ènew en Leqbayel. Masha, ma e dterèegh ger i füssen en i remmaghen, tikkeelt agi ad eyi-ee neghen. Ihi, lazem ad e eflegh es u ngazs Leqbayel âzizen fell-i. Ur ye ellèe ckra en u bried yadten.
Deg Fransa, dee e ette ackèegh dee y iman ènew is e eggèegh a berraniy war I zsueren, war i mniren. Seg may enn äwedtegh tagara en ktuber, meqqar e ellèegh ger i meddäkkweele ènew, a sherreg ye meqqure. Akwed ta mettudtt ènew ey xeddemen 'eg Fransa ur ete zmère ad deg-i ete ekkese a qelleq ed te ghufi. Ar e ette naghegh dee y iman ènew. A frah en u sderfey ye ädjee a mkan ie u qelleq ed u nezgoum. Ulash wa ey zmeren a' edd ye erre deg-i a mdaz. E äckeyegh dee ta suft meqquren, ar edd d cketteyegh a kafal ku tikkeelt. E gwêdegh, ur e zmèregh ad e afegh ta lwitt ig e ellèegh ghas neckk.
Tikkeelt ta neggarut 'eg èyi ete ämezse tassast, ete eghere edd te mettudtt ènew ie u dtebib ghur tlata en y iedt. E ellèegh ar e esse aridegh 'eg el-hemmam, shwiy drugh e etu zslegegh, ur e äfèegh ad e aseyegh unfus. Ye ewtee èyi udtebib tissegneet en el-valium. Ckra en tikkeele, e ette ughale èyi edd ta gwda en el-mut.
Ar e ette ackeyegh dee te mettant ig e eddüegh ad e dttesegh. Mazal dee e ette gwêdegh attas meqqar ee zreyen ckigan en I malasen ghef u sderfey ènew. E ette ackeyegh edd attas en tikkeele seg idtes, a qelleq ye ette mghure deg-i. Masha, ur e hmèlegh ara ad e sewegh el-kinat en y idtes. E ennumegh etent yiwet luqt, tura, ur e xesegh ara ad e ughalegh dee ikli ensent.
Ar assa, mazal e ette ackeyegh dee y iman ènew zun e ette eschefegh 'eg u mda en idammen. Ur e xesegh ad e ezseregh a psychiatre negh ad e ughalegh daghen gher sbitar. Dee ette èzsèregh ckra en imeddäkkweele ènew i dtbiben, ar ne sawêle attas. E essenegh atig en u msawal, masha ur e xesegh ad e sawêlegh ie menwala. Ta wuri en " debriefing " - iwakken ad e esse xedmegh isme a tiknikiy - e skêregh ett ie y iman ènew, neckk ed i meddäkkweele ènew. E essenegh is ad e ettugh ma zreyen eu ässen.

Masha, a safar ey äfen akw wiyadt dee a dlis agi. A dlis agi akwed tugheeshe ènew. Ass en 18 ktuber, yiwen u malas deffer a sderfey ènew, e xdemegh snat tugheeshe. Tugheeshe agi, dee ee sawêlent ghef mkul ti lufee, akw ayen fell-i ey zreyen 'eg u zerdab en jahennama. Awal en snat tugheeshe agi dee ye ettini: Uhu ie el-hegra, uhu ie tidderghelt. A sefru a mezwaru ye esse fhême tugitt ènew ie eddin, ed u ghilif edd ye ette aweye ckra en tikkeele. El-ayat en el-quran enna ee elleen ee eqqêren i msuntiyen ässen en u kafal ènew, ee sulent ee eqqêzent deg te mezzsught ènew. E xesegh ad as e alsegh daghen ie u awal: dee neqqêne es y isme en eddin. Ar e ette ènnèegh: Ta muret ennegh ad ete rweye ma ur ne ghawele ad ne skere ckra. Awal en te medyazt agi ye eddue edd bla attas en u xemmem, accku ye eggee zun asen e ennèegh: tugheesht ènew ete zmere ad ete fdtehe i msuntiyen. A sefru wiss-sin dee ta rezzift ie y iman en yiwen u meddakkweel ènew, ye bedde as u ule, ye emmet. Ye ellee dee a meghnas a dimuqratiy es tidett. A mennugh enes ye eggee winnegh, ad ne dtefäre a bried enes. Seg u ass 'eg ye emmëte, ee dtefaren et wiyadt, tugheesht ènew ete esse cketêye edd aya. Ta bgheest ennegh mazal ur ete bdüe, mazal ètt 'eg ta zwara kan. A mennugh ensen ye eggee winnegh, a bried ensen ad et ne dtfäre.
Es te medyazt, dee e xewwugh ule ènew. Neckk ur dee e ette eddugh gher a mrabu, ur dee e ette eddugh gher a psychiatre. Ad e efckegh iman ènew ie te medyazt kan. Dee annar ènew, nettat aey zmeren ad ete sderfey ta wengimt ènew.
Winna ey eghereen i sefrue ènew i maynuten, ee ezsereen deg-sen temgher ed ennif, ee ezsereen ta bgheest en u mennugh ènew. Ee ezseran 'eg te medyazt agi tickli gher dat. E äckeyegh dee yiwet te zmert ta maynutt, accku i sefrue en tugheeshe ènew ee etu aruen es yiwen y isidt a meqran. Ma e esse ackezegh mlih ie medden a mennugh ènew, ad e burzegh ugar.
Assa, ad e beddelegh schil-i ta ghara. E essenegh is e ellèegh 'eg u wettu: a mennugh en medden aey eyi edd ey ekksen ger i füssen en I remmaghen, tikkeelt yadten ad èyi ee neghen bla ad èyi âlmen, ur deg-s schek. Neckk, ar e ette ènnèegh es u gredt a ghezzaf: ur e beddèlegh ara. Ur ad e efckegh a fudd ie winna ey neqqên 'eg tidderghelt es y isme en el-islam. E essenegh, neckk dee ta wsitt ensen. Ur ee hmèlen i msuntiyen ad ye etu essene u mennugh ènew ugar deffer ayen ey jruen. E krehen eyi accku e âzizegh ghur medden. Aya ye skêne asen is ye ägeye u gdud ta remgha. E ämezsegh attas en te braten en u sebghes seg te segaewen akw en u madtal. E ezserèegh aya 'eg i zniqen en Fransa. Ig e melalegh i marikaniyen, i negliziyen, i spanyuliyen, i meghrabiyen... Ee ette asene edd akw ad ayi ee sawelen. Masha, ku-ass ar ye ette mghure u mihi. Dat u kafal, e essenegh is fell-i ee neyyeshen dagh i msuntiyen nutni ed u dabu en Dzayer. Assa, e ellèegh dat u aggaz ed u sdiddey en te msunta ta graghlant. Ee enneen ayi et i remmaghen 'eg u madagh: " ma ur the hbèsedt schena, the eqqimedt 'eg u awal eneck, dinna 'eg the erèedt the èllèedt enn, a' eck ne afe. A' eck ne dtfäre akw 'eg u madtal. Ur ye ellèe y ideg ghef u akal deg the zmeredt ad the efferedt. " Ur e selkuegh ara awal ensen. Ete meqqur te ratscha ta graghlant en i msuntiyen. Ig ee enneen medden agi ckra, dee et ee skêren.
Masha, neckk ayen e ennèegh, mazal ar et e ette ènnèegh. Ur e kennugh ara. Ad e rnugh schena, ad e rnugh a mennugh ènew mgal i msuntiyen. Neckk ur eggèegh a ârab, ur dee schil-i ad e èllèegh dee a neslem. Wagi, bla schek, dee awal es fell-i ee hkemen es el-mut. Netta dee awal ey esse ackèzen mlih a mennugh ènew. Ma mazal selkuen ayen es e ämenegh, ad e rnugh ugar 'eg u mennugh ènew.
A mennugh agi, ur ye zmère ad ye èllèe ghas aguns en Dzayer. Ass g ayi edd ete ughale te zmert, ad e keshemegh gher te muret. Tura, e elèegh ta wuri. Tam en i seggwasen aya ur e skèregh a baraz 'eg Paris. E xesegh ad e xdemegh ckra en te meghraewen. Deffer aya, ad e adefegh gher Leqbayel, e äckeyegh dee te ghufi enes. Ur dee e ette ackeyegh dee ta lwitt ghas 'eg te muret ènew. Tudert ènew, dee i deraren en Djurdjura, ighrem ènew Taourirt Moussa, i meddäkkweele ènew, medden i wessaren mi e sawêlegh attas, akwed i lemzsiyen ayi ey ette alesen ghef te ghawsaewen en tudert. Ete neghee ayi te ghufi en Leqbayel. Tura, e äckeyegh dee el-ghwerba, e äckeyegh zun dee ye etu ebbeye u zday eyi ey zdeyen dee I zsueren ènew.
E zmeregh ad e keshemegh gher te muret zik. E essenegh is lazem ad e hedtugh ixfe ènew. Ad e esse drusegh ta wada gher el-qehawi meqqar tent e hmelegh attas. El-qehawi en Dzayer ee äfent tin Fransa, accku, dee degsent ye ette èllèe schena ed el-musiqa. Ilaq daghen ad e ette munegh ed u mrig ènew, accku lazem ad e stenegh iman ènew. Ad e aseyegh a mrig meqqar ur ayi ye efckèe u dabu turagt. Ass en u kafal ènew, ye ellee ghur-i yiwen 9 mm, e ekkesen ayi et I remmaghen. Masha, ur ad eyi ee amzsen amm u ass enni 'eg ur e stènegh ixfe ènew. Es te mazight ee enneen i mezwärue: " Wenna mi ye eqqese ifigher, dee et ye esse gwêde izikr ". Ihi, ilaq ad e rnugh a swadt 'eg u nyuddu ènew. Ur e xesegh ad e eqqimegh dee a mehbus en u xam ger kuzs i gadiren.
E sawelegh ghef tirrugza ey rnuen deg-i deffer mraw ed semmus en eu ässen ger eu asckaren en i remmaghen i neslamen. Dee tidett, accku tura, e äckeyegh dee te zmert meqquren. Dee ayen edd ey eggruen seg u sderfey ènew? Negh, dee ayen edd ye eggruen seg eu ässen en u kafal? Seg u mennugh ènew? Ur e essènegh ara, masha neckk, e äckeyegh dee te zmert meqquren ete zdegh eyi. Idtelli kan, ye etu essene u mennugh ènew ghas g leqbayel. Tura, e ette naghegh ie Dzayer akw es ämata. Dee e ette xemmêmegh 'eg u gejdur ey zmeren ad ye mgere ta muret akw. Lazem ad e esse lmedegh a mennugh ie te muret en Dzayer es ämata. A sebghes ye ette awedte èyi edd seg Tlemsen, Annaba, Wehran... A nerghi en u sebghes agi ye esse eggrue ayi edd a xemmem. Ur ilaq ad e naghegh ghef y iman ènew kan, accku imal en te muret es ämata ye ellee 'eg schek. A ghref ye stahele ad fell-as ye emmete u mdan. Neckk, e zmeregh ad ènnèegh is ur e eggèegh tura win ixfe ènew. Ee hkuen èyi ghef u mdaz ed u frah en medden deffer a sderfey ènew. Ee sawelen ayi ghef medden en ckra en te mnadten en Alger edd ye effeghen gher a zniq es u frah meqqar ye etu gdele u nyuddu es y iedt. Ur djin ee ezserèen a mdaz agi seg eu ässen en u zaroug a seggwas en 1962. Ee effeghen edd es a zniq 'eg yiwen u mussu a maglay, a mussu a meqqran ey rgheen attas. Amek ara ne ackeze aya? Ye shel! Seg zik, a gdoud a dzayriy ye eddere 'eg u gejdur ed tagweda, amzun i seggwasen en i menghee en u zaroug. Imir enni, ur ye ämène akwed yiwen es tilelli en Dzayer. Ye snulfue edd u sderfey ènew a sirem ghur medden, accku a gdoud a dzayri ye ezseree i msuntiyen ughalen deffer. Ckra en i malasen kan dat u ass enni, ur ye ämène akwed yiwen es te ruzsi en te msunta. Ee enneen dee el-muhal! Assa, ye beddele u awal. Ete rezsee ta dawet en i neslamen. I msuntiyen ur zmèren ara. Ete unefe yiwet tizzit, ye effeghe edd yiwen u dzayri a menzu ger eu asckaren ensen, ur ye emmëte. Ye skene ie medden gar-ta-zmert en i msuntiyen i neslamen. Etagi dee ta msirt en u sirem.
Is e stahlegh anesht agi dee tayri en medden? Ur e essènegh, accku ye ellee deg-i ckra ey lhuen, masha ye ellee daghen attas en ma ur ey lhüen. Tura lazem ad e seggedegh iman ènew, ad e zdègegh. Masha, aya ye sheque fell-i attas. Es tidett, ta ghara ènew ässen agi i neggärue ur ete lhüe ara. Ur e xesegh ad e beddelegh ta gharast ènew 'eg tudert. Neckk dee a medyaz, hmelegh ta meddourt ènew. Neckk dee imisheki ey ette eddun seg te mazeert gher tayedt. Neckk e ette naghegh ghef tidett, ghef te ghdemt, ghef talwitt akwed i zrefen. E erèegh ad èllèegh 'eg " edduniyt en medden ey etu essenen ", masha aya ye krefe èyi attas. Ckra en tikkeele, ar e ette seqsagh iman ènew is e stahlegh aya negh uhu?
Ass en 6 dujanbir 1994, e ämezsegh yiwen u arraz meqquren, ye esse xatere èyi attas: arraz en te mecktiyt. Arraz agi, dee ye etu efckee yal a seggwas ie u mdan ey etu essenen es u mennugh enes. Aya ye esse xatere èyi ckigan. Arraz ye etu efckee ayi edd es u fuss en Madame Danielle Mitterand. Ete sawele ghef u nezgoum en Dzayer, ete snemmere èyi ghef te bghest ènew. E xesegh ad e alsegh ie ckra 'eg u awal e ennèegh et ghef u mennugh a musan ennegh: " Tibawt en te moust, a selkiy en te mecktiyt, ee elleen abda 'eg u mezrouy ennegh. Ee enneen agh ne eggee i romiyen, i bizantiyen, i âraben, i turkiyen, i guliyen. Assa daghen, 'eg Tafriqt en ägafa " ta mziregt " mazal ur ne eggèe ara i mazighen. Ma ghef? " Ee xesen ad agh hbesen 'eg yiwen u mezrouy war ta mecktit, war imal ", amek ye ennee u myaru Jean Amrouch, a seggwas en 1958:
" Ne zmere ad ne esse elluzse i mdanen
Ne ghrese ie u sirem degsen
Ne errezse a burez ensen es u uzzal en u selkiy.
Ur ne zmère ad ne sghere i ghbälue ghwebuenin
Deg edd ee ette agmen y iman i gujilen
S igimen en i zsueren i mezsyanen
A yefckiy en tilelli "
Tagara, e ennèegh awal agi: " Neckk dee a mazigh, gma-s en u uday ey edderen Shoah, gma-s en u arminiy ey ezsereen tunghawsitt en 1915; gma-s en Khalida Messaoudi, Taslima Nesreen ed tisedenen akw ey ette naghen 'eg u madtal ghef i zrefen ensent. Neckk dee gma-s en u kurdiy ey elleen ger eu asckaren en i däbue i diktaturiyen; neckk dee gma-s en u friqiy ey akufen seg i zsueren enes. Ete smune agh akw te mecktiyt en u sfel ennegh. E suteregh degwen assa ad the zedtem ifiluen en tagmatt. "


Seg "Rebelle", a dlis en Lounes Matoub
Ta sughelt en Lahbib Fouad